Mpox (Maymun çiçeği) Salgını Bilgi Notu

Prof. Dr. Özen Aşut

 YDÜ Tıp Fakültesi Halk Sağlığı

Anabilim Dalı öğretim üyesi

Mpox (eski adıyla maymun çiçeği), insan çiçek virüsü ile %90 benzerliği olan bir virüsün yol açtığı, insandan insana yakın fiziksel temasla bulaşan bir zoonozdur. Virüs, 1958 yılında Danimarka’da araştırma yapılan maymunlarda keşfedilmiştir. İnsanda ilk olgu 1970 yılında Demokratik Kongo Cumhuriyeti’nden (DKC) bildirilmiştir. Mpox ilk kez Temmuz 2022’de Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından birden fazla ülkede görülen salgın olarak ilan edilmiştir. Mpox salgını nedeniyle rapor edilen on binlerce hasta ve 200’e yakın ölüm olmuştur (1,2,3).

 Mpox virüsünün evrimi zamanla klad I ve klad II olmak üzere iki genetik koldan olmuş, daha bulaşıcı olan ve ağır hastalık/ölüm ile seyredebilen klad I Orta ve Doğu Afrika’da, klad II ise Batı Afrika’da endemik olarak görülmeyi sürdürmüştür (1).

DSÖ Genel Direktörü Dr. Tedros Adhanom Ghebreyesus 14 Ağustos 2024’te Mpox klad 1b alt soyu için halk sağlığı acil durum uyarısı vererek, DKC ve Afrika’daki giderek artan sayıda ülkede mpox artışının uluslararası bir halk sağlığı acil durum oluşturduğunu açıkladı (2). Bir gün sonra,  yani 15 Ağustos 2024’te İsveç, Orta Afrika’ya seyahat geçmişi olan bir bireyde mpox klad Ib‘yi doğrulayan Afrika kıtası dışındaki ilk ülke oldu (3).

Mpox, DKC’de on yıldan uzun süredir bildiriliyor ve her yıl bildirilen olgu sayısı artıyor. Mayıs 2024 döneminde DSÖ tarafından yayımlanan bir raporda hastalığın DSÖ’nün tüm bölgelerinde görülmekte olduğu belirtilmektedir (3). Hastalık Orta, Doğu ve Batı Afrika’da endemik olarak görülmektedir (1).

Bu yıl şu ana kadar bildirilen olgu sayısı geçen yılın toplamını aşmış durumdadır (15.600’den fazla olgu ve 537 ölüm)(2).  5 Temmuz 2024’e kadar uluslararası sağlık düzenleme mekanizmaları, resmi kamu kaynakları ve Avrupa Gözetim Sistemi (TESSy) aracılığıyla Avrupa Bölgesi’ndeki 46 ülke ve bölgede, toplam 27.529 mpox  olgusu saptandı (4). Cinsel yönelimi bilinen 12.527 erkek olgunun %97’si erkeklerle seks yapan erkekler olarak belirlendi. ECDC’de yer alan Avrupa Gözetim Sistemi (TESSy) veritabanı, TC Sağlık Bakanlığı’nın aksi yöndeki açıklamasına karşın Türkiye’den de 12 olgu rapor ediyor (4, 5).

Mpox (Maymun çiçeği), orthopoxvirus cinsinin bir türü olan “monkeypox” virüsünün neden olduğu bir hastalıktır (1). Türkçede “M çiçeği hastalığı” olarak da yer almaktadır. İnsanlar arasında, çoğunlukla mpox enfeksiyonu olan biriyle yakın fiziksel temas yoluyla ve bazen de çevreden, mpox’lu kişinin dokunduğu şeyler ve yüzeyler aracılığıyla insanlara yayılır (2). İnsanlara enfekte hayvanlardan da bulaşma olabilir. Cinsel temasla geçiş, gebelikte anneden bebeğe geçiş de olabilmektedir.

Yakın temasla bulaşma, ten tene temas (dokunma veya seks gibi) ve ağızdan ağıza veya ağızdan cilde temas (öpüşme gibi), mpox’u olan biriyle yüz yüze konuşmak, oturmak vb. gibi yollardan olabilir. İnsanlar mpox’u giysi veya çarşaf gibi kontamine nesnelerden, sağlık hizmetlerindeki kesici yaralanmalardan veya dövme salonları gibi toplum ortamlarından kapabilirler (6).

Hayvanlardan insanlara mpox bulaşması, enfekte hayvanlardan insanlara ısırıklar veya çizikler yoluyla veya avlanma, deri yüzme, tuzak kurma, yemek pişirme, leşlerle uğraşma veya hayvanı yeme gibi aktiviteler sırasında gerçekleşir. Hayvan topuluklarındaki viral dolaşımın kapsamı tam olarak bilinmemektedir (6).

2022’de başlayan küresel salgın sırasında, virüs çoğunlukla cinsel yolla yayılmıştı. Birden fazla veya yeni cinsel partneri olan kişiler en fazla risk altındadır (2).

Hastalığın belirtileri etkenle karşılaşmadan 1-21 gün sonra başlamaktadır. Belirtiler genellikle 2-4 hafta içinde sona erer, ancak bağışıklık sistemi zayıf olanlarda bu süre uzayabilir.  Belirtiler bazı kişilerde daha hafif olurken, bazılarında daha ciddi hastalık gelişebilir ve sağlık kuruluşunda bakım gerektirebilir (1,2). Mpox başlıca belirtileri arasında döküntü, ateş, boğaz ağrısı, baş ağrısı, kas ve sırt ağrısı, lenfadenopati, halsizlik vardır. Döküntüler, bir süre sonra içi sıvı dolu kabarcığa dönüşür. Döküntü iyileştikçe lezyonlar kurur, kabuklanır, daha sonra da dökülür. Lezyonlar vücudun farklı bölgelerini (yüz, avuç içleri, ayak tabanları, kasıklar, genital ve anal bölgeler) tutabilir ve 2-4 hafta sürebilir(1,2). Bu lezyonlar ayrıca ağızda, boğazda, anüste, rektumda veya vajinada veya gözlerde gelişebilir.  Araştırma verilerine göre, mpox’lu kişilerde %0,1 ila %10 düzeyinde ölüm görülmektedir (2).

Mpox’lu kişiler bulaştırıcıdırlar ve tüm yaralar iyileşene, yeni bir deri tabakası oluşana kadar hastalığı başkalarına geçirebilirler. Çoğu hastada, mpox belirtileri birkaç hafta içinde ağrı veya ateş için ilaç gibi destekleyici bakımla kendiliğinden geçer. Ancak bazı kişilerde hastalık şiddetli olabilir ya da komplikasyonlara ve hatta ölüme yol açabilir. Yeni doğan bebekler, çocuklar, gebeler ve ileri HIV hastalığı gibi altta yatan bağışıklık yetersizlikleri olanlar daha ciddi mpox hastalığı ve ölüm riski altında olabilir (6,7). Dünya Sağlık Örgütü hastalığın tedavisinde amacın döküntüleri ve ağrıyı tedavi etmek ve komplikasyonları önlemek olduğunu belirtmektedir (8). Hastalığı tedavi etmek için geliştirilen bir antiviral (tecovirimat), Ocak 2022’de Avrupa İlaç Ajansı tarafından özel koşullarda mpox’un tedavisi için onaylanmıştır. Bu konuda mpox salgını bağlamında deneyim birikimi olmakla birlikte sonuçlar henüz kesin değildir (9).

Hastalıktan korunmak için Mpox geçirmekte olanlarla fiziksel temastan kaçınmak gerekir. Aşılama, hastalığa maruz kalma riski altında olan sağlık çalışanlarının da içinde olduğu risk altındaki kişiler için önerilmektedir (9). Şu anda mpox için kullanılan iki aşı, DSÖ’nün Aşılama Stratejik Danışma Grubu tarafından önerilmektedir (2). Mpox aşıları enfeksiyona ve ciddi hastalığa karşı bir koruma düzeyi sağlar. Aşı olduktan sonra, mpox’a yakalanmaktan ve yaymaktan kaçınmak için önlemler sürdürülmelidir. Bunun nedeni, aşı olduktan sonra bağışıklık gelişmesinin birkaç hafta sürmesi ve bazı kişilerin ise aşıya yanıt vermemesidir. Aşıdan sonra mpox’a yakalananlarda ise aşı gene de ciddi hastalığa karşı koruma sağlar ve hastaneye yatışlarını azaltır (7).

Dünya Sağlık Örgütü, 9 Ağustos 2024’te Mpox aşısı üreticilerine Acil Kullanım için –(EUL) başvuru yapmaları istemiyle bir çağrı yayımlamıştır (10). EUL prosedürü, kamu sağlığı acil durumlarında gereksinim duyulan aşılar gibi ruhsatsız tıbbi ürünlerin sağlanmasını hızlandırmak için özel olarak geliştirilen bir acil kullanım yetkilendirme sürecidir. Bu, risk-yarar yaklaşımına dayalı, zamanla sınırlı bir öneridir. DSÖ, üreticilerden aşıların güvenli, etkili, yeterli kalitede ve hedef popülasyonlar için uygun olduğundan emin olmak için veri sunmalarını talep etmektedir (10).

Salgın durumunda, mpox enfeksiyonunu önlemek için yüksek risk altında olan şu kişilerin aşı yaptırmaları önerilir (2):

• virüse maruz kalma riski altında olan sağlık çalışanları
• erkeklerle seks yapan erkekler
• birden fazla seks partneri olan kişiler
• seks işçileri.

Yalnızca risk altında olan kişilere (örneğin, mpox’lu biriyle yakın temasta bulunan biri ya da mpox’a maruz kalma riski yüksek bir gruba ait biri) aşı önerilmektedir. Toplu aşılama şu anda önerilmemektedir.

Temel bilgiler (2,6):

• Mpox (maymun çiçeği), Orthopoxvirus cinsinin bir türü olan maymun çiçeği virüsünün neden olduğu viral bir hastalıktır. İki farklı klad vardır: klad I ve klad II.
• Mpox’un yaygın belirtileri ateş, baş ağrısı, kas ağrıları, sırt ağrısı, düşük enerji ve lenf düğümleri büyümesi eşliğinde 2-4 hafta sürebilen cilt döküntüsü veya mukozal lezyonlardır.
• Mpox, bulaştırıcı dönemde olan bir insanla, kontamine materyallerle veya enfekte hayvanlarla fiziksel temas yoluyla ya da damlacıklarla insanlara bulaşabilir.
• Mpox’un laboratuvar doğrulaması, cilt lezyon materyalinin PCR ile test edilmesiyle yapılır.
• Mpox, destekleyici bakımla tedavi edilir. Çiçek hastalığı için geliştirilen ve bazı ülkelerde kullanımı onaylanan aşılar ve tedaviler, bazı durumlarda mpox için kullanılabilir.
• 2022-2023’te, klad IIb olarak bilinen bir suş tarafından küresel bir mpox salgını meydana gelmiştir.
• Mpox, hasta kişilerle fiziksel temastan kaçınarak önlenebilir. Bu nedenle genel olarak yakın fiziksel temastan kaçınmak korunmada diğer birçok hastalıkta olduğu gibi en etkili yöntemdir.
• Aşılama, risk altındaki kişilerde enfeksiyonun önlenmesine yardımcı olabilir.

Kaynaklar

1. Klinik Mikrobiyoloji Uzmanlık Derneği. Mpox Dünya Sağlık Örgütü tarafından tekrar uluslararası halk sağlığı acil durumu ilan edildi. https://www.klimud.org/public/uploads/content/files/Mpox%20için%20ayrıntılı%20güncelleme%20yazısı.pdf
2. World Health Organization. https://www.who.int/news/item/14-08-2024-who-director-general-declares-mpox-outbreak-a-public-health-emergency-of-international-concern
3. WHO. Mpox(Monkeypox) outbreak. https://www.who.int/europe/emergencies/situations/monkeypox. Accessed 19 August 2024.
4. Joint ECDC-WHO Regional Office for Europe Monkeypox Surveillance Bulletin: 15 August 2024. https://www.who.int/europe/publications/m/item/joint-ecdc-who-regional-office-for-europe-monkeypox-surveillance-bulletin–15-august-2024
5. T.C. SağlıkBakanlığı, m çiçeği.  https://erisilebilir.saglik.gov.tr/TR-105523/m-cicegi-mpox-hastaligina-iliskin-aciklama.html 6. WHO. Mpox (monkeypox).18 April 2023.  https://www.who.int/news-room/fact sheets/detail/monkeypox. Accessed19 August 2024
6. WHO. Questions and answers. Mpox. 17 August 2024. https://www.who.int/news-room/questions-and-answers/item/mpox
7. WHO. Mpox. https://www.who.int/health-topics/monkeypox#tab=tab_1
8. WHO. Mpox. https://www.who.int/news-room/questions-and-answers/item/monkeypox/ 17August 2024
9. WHO invites mpox vaccine manufacturers to submit dossiers for emergency evaluation. https://www.who.int/news/item/09-08-2024-who-invites-mpox-vaccine-manufacturers-to-submit-dossiers-for-emergency-evaluations